روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی*

تاریخ ایران: شماره 18)76/5( تابستان پاییز 1394 Iran History: No. 18(76/5), Summer-Autumn 2015 روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی* 1 تورج تیموری چكیده حکومت اتابکان آذربایجان با استفاده از منصب اتابکی موجود در ساختار حکومتی سلجوقیان و اختالفات داخلی شاهزادگان سلجوقی توسط اتابک شمسالدین ایلدنیز شکل گرفت. خاندان ایلدنیز در عصر اتابکی که از سال 540 ه تا 621 ه به درازا کشید به اسم سالطین سلجوقی قلمرو سلجوقیان عراق را در این دوره به دست گرفته و حکومت و مقام اتابکی را موروثی کردند. مسألۀ اساسی در این تحقیق شناخت اصول حاکم بر مناسبات اتابکان آذربایجان به عنوان نمایندگان نظام سلطنت سلجوقی و سپس صاحبان آن با دستگاه خالفت عباسی می باشد که به عنوان رهبر معنوی جهان اسالم سعی در احیای هویت سیاسی از دست رفته نهاد خالفت در دوران نابسامان سیاسی سلجوقیان را داشتند. روش تحقیق این پژوهش به روش کتابخانه ایی و با عنایت به منابع اصلی و تحقیقات جدید و با رویکردی توصیفی و تحلیلی بوده و دست آورد آن نشان میدهد که در طول دوران حکومت اتابکان روابط این دو نهاد به دالیل مختلف با فراز و نشیب های بسیاری همراه بوده و در این رابطه سیاسی خلفای عباسی از هر فرصتی برای احیای هویت سیاسی خالفت و تسلط بر ماترک سلجوقیان عراق استفاده میکردند. واژگان کلیدی:ایران روابط و مناسبات اتابکان آذربایجان سالطین سلجوقی خلفای عباسی. The Political Relations of Atabegs of Azarbaijan and the Abbasid Caliphs Tooraj Teimoori 2 Abstract Atabegs of Azarbaijan emerged and gained power with the help of Atabeg Shamsuddin Ildeniz, and by way of using the Atabeg office which existed in the Seljuqid ruling system and also through taking advantage of internal conflicts amongst the Seljuqid princes. Ildeniz dynasty ruled the Iraq Seljuqid territory from 540 to 621 AH under the name of Seljuqid Sultans and made the Atabeg office and government hereditary. The main idea behind this research is to identify the principles governing the relations of Atabegs of Azarbaijan as the representatives of Seljuqid Monarchy with the Abbasid Caliphate who, as the spiritual leaders of the Islamic world, were trying to revive the political identity of the Caliphate which was lost during the political chaos in the Seljuqid period. Using a descriptive and analytic approach, the present research focuses on the main references and new studies, and its results show that during Atabegs monarchy the relations of the two aforementioned identities undergone numerous ups and downs, due to different reasons, and in this political relation Abbasid Caliphs used every opportunity to revive the political identity of caliphate in order to dominate over what remained from Iraq of Seljuqids. Keywords: Iran, Relations and interactions, Atabegs of Azarbaijan, Seljuqids sultans, Abbasid Caliphs. * تاریخ پذیرش 1394/6/7 *تاریخ دریافت 1394/3/5 1. دکترای تاریخ 2. Ph.D in History. E-mail: toteimoori@gmail.com

/ 44 تاریخ ایران مقدمه مقام اتابکی در اصل از سنتهای ریشهدار ترکان در خاندان سلجوقی بود که توسط آنها در فرهنگ سیاسی ایران رواج یافت. مهمترین وظیفه اتابک جدای از تربیت اخالقی شاهزاده تحت امر خود آموزش حکومتداری برای شاهزاده تحت تربیت اتابکی بود. بعدها در گذر زمان و در پی ضعف قدرت سالطین سلجوقی و غلبه امرا بر سالطین مقام اتابکی کارکرد اولیه خود را از دست داد. قدرت و اختیارات این مقام به تصاحب امرای متنفذ درآمده و بر قدرت سالطین سلجوقی برتری یافت. از سال 547 ق. با مرگ سلطان مسعود سلجوقی آخرین سلطان نسبتا قدرتمند این سلسله امرا و به خصوص امرایی که عنوان اتابک داشتند بهعنوان تنها گروه تأثیرگذار در مقدرات سلطنت سلجوقی مطرح شدند. اولین هدف آنها گماشتن شاهزادگان تحت تربیت و اتابکی خود به مقام سلطنت بود. از این مقطع نهاد امارت و به ویژه اتابکی همه قدرت و اختیارات دو نهاد سلطنت و وزارت را در تشکیالت حکومتی سلجوقیان به تصاحب خود درآورد. بهتدریج رسیدن به مقام اتابکی از شکل انتصابی آن از طرف سالطین به شکل تحمیلی مبدل شد که به واسطه آن شاهزادگان سلجوقی هر کدام به تصاحب یکی از امرای مدعی مقام اتابکی درآمده به مقام سلطنت گماشته میشدند. نتیجه آن جنگهای ممتد داخلی بین اتابکان بود که هر کدام مدعی گماشتن شاهزاده تحت اتابکی خود به سلطنت بودند. ظهور اتابکان آذربایجان بهعنوان اولین حکومت اتابکی موروثی در ایران در قلمرو سلجوقی در چنین محیط سیاسی صورت گرفت. باوجود این که زمان به حکومت رسیدن شمسالدین ایلدنیز 3 در آذربایجان دقیقا معلوم نیست اما میتوان احتمال داد که وی از سال 540 ق. به بعد عهدهدار این مقام شده است 4 و لذا میتوان این سال را مبدأ شکلگیری حکومت ایلدنیز در آذربایجان دانست. در منازعۀ قدرتی که پس از مرگ سلطان محمد در سال 554 ق. روی داد ایلدنیز موفق شد که در سال 556 ق. سلیمان شاه را عزل و ملک ارسالن شاهزاده تحت امر خود را به مقام سلطنت بنشاند و خود با عنوان»اتابک اعظم«عهدهدار امور سلطنت گردد. 5 به این ترتیب ایلدنیز که غالمی زرخرید بود به مقام اتابک اعظمی رسید 3. درمنابع نام او به صورت های مختلفی چون ایلدنیز یلدنیز ایلدگز ایلدکز یلدکز ایالکز و غیره یاد شده است ولی در این مقاله صرفا از عنوان ایلدنیز استفاده شده است. 4. عزالدین ابى الحسن ابن اثیر الکامل فی التاریخ ج 9 )بیروت: بی نا 1385 ه/ 1965 ( ص 280. 5. ابناالثیر ج 9 ص 281 صدرالدین ابوالحسن حسینی زبده التواریخ اخبار االمراء و الملوک السلجوقیه ترجمه رمضان علی روح الهی )تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی 1380( ص 172 ابوبکر نجم الدین محمد راوندی راحه الصدور و آیه السرور فی تاریخ آل سلجوق تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی)تهران: امیر کبیر 1364( ص 285 و 279 ابوابراهیم قوام الدین بنداری اصفهانی زبده النصره و نخبه العصره )تاریخ سلسله سلجوقی( ترجمه محمد حسین جلیلی)تهران: بنیاد فرهنگ 2536( ص 356.355

روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی / 45 و با وجود سلطنت ظاهری سلطان ارسالن اداره قلمرو سلجوقی را به دست گرفت. این پژوهش در پی آن است که به چگونگی روابط موجود در بین اتابکان آذربایجان و خلفای عباسی بپردازد. درواقع هدف پژوهش حاضر شناخت شرایط سیاسی حاکم بر عراق عجم و سلسله سلجوقی رو به اضمحالل و روی کار آمدن عنصر سیاسی جدیدی به نام اتابکان و تاثیرات آن بر روابط با نهاد خالفتی میباشد که سالیان بسیاری را برای رهایی از سلطه سیاسی سلجوقیان تالش کرد. نیز شناخت روابط این دو نهاد پس از مرگ طغرل سوم در 590 ق. و جایگزینی اتابکان به جای سالطین سلجوقی در رابطه با خلفا و نقش خوارزمشاهیان و قدرت طلبیهای خلیفه الناصرلدین اهلل نیز از اهداف این پژوهش میباشد. این موضوع تاکنون به صورت پژوهشی مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است و فقط در آثار برخی محققان که در متن مقاله به آنها استناد خواهد شد اشاراتی کوتاه در این ارتباط شده است. روش تحقیق این پژوهش به صورت کتابخانهای و بر اساس تحلیل تاریخی دادهای موجود در منابع دست اول و نقد و بررسی مآخذ و تحقیقات بوده است. شرایط تاریخی خالفت عباسی در آستانه ظهور اتابکان آذربایجان در آستانه ظهور اتابکان آذربایجان روابط سلجوقیان و خلفای عباسی آخرین روزهای روابط مقتدرانه سلطنت بر خالفت را تجربه میکرد. درواقع روند سیر نزولی اقتدار سلطنت بر خالفت از سالها قبل شروعشده بود. بحرانهای سیاسی ناشی از تقسیم امپراتوری سلجوقی و سلطنت همزمان سنجر در شرق و سلطنت پسران سلطان محمد تاپار چون محمود و مسعود در غرب و برخوردهای ناشی از این نوع حکومت و نتایج مثبت آن برای خالفت و نیز اقدامات خلیفه المسترشد باهلل و فرزندش الراشد باهلل مثل افزایش برخی اختیارات خلیفه چون جمعآوری سپاه و انجام فرماندهی جنگها برپایی چادر جنگی برای خلیفه که خاص حاکمان مستقل بود به بهانه مقابله با شورشهای متوالی دبیس بن صدقه مزیدی 6 یا در برابر حمالت مستقیم محمود 7 و مسعود به بغداد 8 و تقبل نهاد خالفت بهعنوان یک نیروی سیاسی و نظامی دارای قدرت از سوی سلطان محمود 6. ابو الفرج عبدالرحمان ابن جوزی المنتظم فی تواریخ الملوک و االمم ج 9 )حیدر آباد: دائرة المعارف العثمانیه 1359-1357 ق( ص 242 ابناثیر ج 10 ص 480 بدر الدین العینی عقدالجمعان فی تاریخ اهل الزمان ج 2 )مصر: انتشارات الهيه المصريه 1408 ق. ( ص 367. 7. ابن اثیر ج 10 ص 502 بدر العینی ج 2 ص 378. 8. ابن جوزی ج 9 ص 254 سبط بن الجوزی مرآة الزمان فی تاریخ االعیان ج 12 )حیدرآباد: مطبعة المعارف العثمانیه 1370 ق. / 1951 م. ( ص 115.

/ 46 تاریخ ایران و مسعود 9 بن محمد تاپار به جهت تشکیل اتحادیههایی با خلیفه علیه سلطان سنجر و یا به جهت مذاکرات سیاسی با خلیفه در پایان جنگهایشان 10 و شعلهور کردن آتش اختالف بین شاهزادگان سلجوقی از طرق مختلف ازجمله با مقاومت و یا تمایل در خواندن نام یکی از آنها در خطبههای بغداد 11 و پذیرش وکالت خلیفه بر عراق توسط سلطان مسعود بهعنوان امتیازی برای جلب رضایت المسترشد در اتحاد علیه سنجر 12 و... موجب احیای بسیاری از اختیارات سیاسی خلیفه شده که بیان از انتقال حقوحقوق و اقتدار سلجوقیان در بغداد به نهاد خالفت و شناسایی این حقوق و قدرت سیاسی خالفت از سوی سلطنت میباشد. این دو خلیفه حتی جان خویش را بر سر این مسئله مسئله از دست دادند. 13 بنابراین به قول آلتای کویمن مورخ ترک این دوران نیز همچون دوران 9. ابن جوزی ج 10 ص 25 ابن اثیر ج 10 ص 533 عزالدین ابى الحسن ابن اثیر التاریخ الباهر فی الدوله االتابکیه تحقیق عبدالقادر احمد طلیمات )قاهره: دارالکتب الحدیثة بیتا( ص 43 جالل الدین عبدالرحمان بن ابوبکر سیوطی تاریخ الخلفاء )مصر: بینا بیتا( ص 432.. 10 ابن جوزی ج 10 ص 4.3. 11. مثل مخالفت با خواندن نام داوود بن محمود. نک: ابن جوزی ج 10 ص 20 ابن اثیر ج 10 ص 532 ابوزید عبدالرحمن ابن خلدون العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان االکبر )تاریخ ابن خلدون( ج 5 )بیروت: 1979( ص 506 جمال الدین محمد ابن واصل مفروج الکروب فی االخبار بنی ایوب ج 1 تصحیح جمال الدین الشیال )مصر: بی تا( ص 46 و در مورد مخالفت با خواندن نام ملک مسعود نک: ابن اثیر ج 10 ص 532 ابن خلدون ج 5 ص 506 جالل الدین ابوالمحاسن ابن تغریبردی النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره ج 5 )قاهره: دار الکتبه المصریه 1375 ق. ( ص 246. Ahmed bin Lütfullâh Müneccimbaşi, Câmî u d-düvel (Selçuklular Tarihi), Cilt: II. yay: Ali Öngül. (Izmir: Akademi Kitabevi Yay, 2000), s.553; Abu l Farac, Gregory, (Bar Hebraeus), Abû l Farac Tarihi, Cilt: II. Çev: Ö. Rıza Doğrul. (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1945), s. 364. 12. ابن جوزی ج 10 ص 25 ابن اثیر ج 10 ص 533 ابن اثیر اتابکیه ص 43 سیوطی ص 432. 13. در مورد مرگ خلیفه المسترشد نک: بنداری ص 212 ابن جوزی ج 10 ص 46 49 ابن اثیر ج 11 ص 34 ابن اثیر اتابکیه ص 50 الملک الموید عماد الدین ابوالفداء المختصر فی االخبار البشر ج 2 )مصر: بی تا( ص 9 ابوالفرج غریغوریوس ابن العبری مختصر الدول مترجمان محمدعلی تاج پور و حشمت اهلل ریاضی )تهران: انتشارات اطالعات 1364( ص 354 و 359 ابن قالنسی ص 250 سبط بن جوزی ج 12 ص 181-180 ابن واصل ج 1 ص 60 ابن عمرانی ص 186. 185 ابن طقطقی ص 409-408 سیوطی ص 433 قیاس الدین بن حمام الدین الحسینی خواند میر حبیب السیر فی اخبار افراد بشر ج 2 چ 4 )تهران: انتشارات خیام 1380( ص 321 ابن کثیر ج 12 ص 207 ابوالفداء ج 2 ص 9 سبکی ج 5 ص 293. 292 بدر العینی ج 2 ص 405 ابن تغریبردی ج 5 ص 257 احمد بن محمد فصیح خوافی مجمل فصیحی ج 2 تحقیق محسن ناجی نصر ابادی )تهران: اساطیر 1368( ص 696. Müneccimbaşi, Câmî u d-düvel, C.II, s.553; Ebu Abdulllah Muhammed Azimi, Tarih,(Selçuklular dönemiyle ilgili bölümler 430-538H.) çev. Ali Sevim, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988), s.59; Abu l Farac, Gregory, (Bar Hebraeus), Tarih, Cilt: II. s.367 و در مورد مرگ الراشد باهلل نک: بنداری ص 214. 213 ابوسعید حمزه ابن قالنسی ذیل التاریخ دمشق )بیروت: نشر آمد روز 1908( ص 267. )تاریخ مرگ او را 26 رمضان 532 را ذکر میکند( ابن العبری مختصر الدول ص 351 ابن جوزی ج 10 ص 76 ابن اثیر ج 11 ص 62 ابن اثیر اتابکیه ص 55. 54 محمد بن علی بن محمد ابن عمرانی االنباء فی تاریخ الخلفاء تصحیح تقی بینش )مشهد: دفتر نشر کتاب 1363( ص 188 احمد بن یوسف ابن االرزاق تاریخ میافارقین و آمد تحقیق بدوی عبدالطیف عوض )قاهره: 1959( ص 47 شهاب الدین عبدالرحمن ابوشامه الروضتین فی اخبار الدولتین ج 1 تصحیح محمد حلمی)قاهره: 1956( ص 80 ابن واصل ج 1 ص 70 )تاریخ 8 رمضان 532 ق. را مینویسد( ابن خلدون ج 5 ص 513 ابوالفداء ج 2 ص 14 سیوطی ص 402 فصیح خوافی ص 696.

47 / عباسی خلفای با آذربایجان اتابکان سیاسی روابط یعنی شرق در مشابهی دوران سرآغاز میتوانست غرب در شرقی روم امپراتوران با پاپ منازعات چنین تاریخ این از میتوانیم ما و باشد بوده سلجوقی امپراتوران با عباسی خالفت مجادالت شروع 14 ببریم. بکار خالفت با سلطنت روابط در را عنوانی در مسعود سلطان منصوب خود باوجوداینکه المراهلل المقتفی خلیفه باهلل الراشد جانشین اقدام اولین در میداد. نشان واکنش سلجوقی سالطین خواستههای مقابل در 15 بود خالفت مقام طرفدار که الزینبی طراد بن علی شرفالدین وزیرش زیادهخواهیهای مقابل در استقاللطلبانهاش باوجوداین بود. مسعود سلطان نزد به او فرار و وزیر عزل آن نتیجه که نمود مقاومت بود سلجوقیان که میدهد نشان 16 گرفت صورت مسعود و سنجر سلطان درخواست به که خلیفه توسط وزیر عفو دارند. تسلط و اقتدار المراهلل المقتفی و خالفت بر سالجقه و مسعود سلطان هنوز و چاولی امیر و سنقر آق چون سلجوقی قدرتمند امرای گرفتار مسعود سلطان سالها این در نفوذ افزایش بود. شده خویش وزارت بر آنها انتصابی وزرای و یورک طغان عبدالرحمان امیر سپس که بود عواملی مهمترین ازجمله آنها با مقابله برای مسعود سعی و سلطنت بر سلجوقی امرای حذف و برخورد کند. مدارا خالفت به نسبت خویش سلطنت اواخر در مسعود سلطان میشد باعث ) ق. )543 18 شد. آنجا غارت و بغداد به آنها حمله موجب 17 مسعود توسط امیران این از برخی امرای از و کنند ترمیم را بغداد دیوار بهسرعت داد دستور یکسو از بهانه همین به نیز عباسی خلیفه توافق بنابر که فرستاد خبر چنین مسعود سلطان به دیگر سوی از و 19 بازگردند که خواست مزبور را خود سیاسی اشتباه بزرگترین مسعود سلطان آن پی در ندارد. را سپاه جمعآوری امکان قبلی و جمعآوری اجازه المقتفی به خودشان بین توافق از ماده این لغو با و داده انجام خالفت به نسبت 14. M. A. koyman, Buyuk Seçluklu Imperatorlugu Tarihi, C. II, Imparatorluk Devri, (Ankara: TTK Yayınları,1984),s. 59; Abu l Farac, Gregory, (Bar Hebraeus), Tarih, Cilt: II. s. 375. العینی بدر ص 437 سیوطی ص 47 ج 11 اثیر ابن ص 61 ج 10 جوزی ابن ص 189 عمرانی ابن ص 256 قالنسی ابن 15. ص 415. ج 2 ص 189. عمرانی ابن 89 86 و و ص 75 ج 11 اثیر ابن 105 96 و و ص 85 ج 10 جوزی ابن 16. Azimi, Tarih, s.64; Abu l Farac, Gregory, (Bar Hebraeus), Tarih, Cilt: II. s.376. گردید. منجر امراء دیگر شدن پراکنده و رنجش به سلطان توسط عباس امیر و بوزابه امیر و یورک طغان مثل امیرانی حذف 17. طرنطای امیر جبال ناحیه از حاجب تتر امیر بقش امیر ارانیه و گنجه صاحب مسعودی ایلدنیز امیر مانند ناراضی امرای این عاقبت 148. ص حسینی ص 110 ج 11 اثیر ابن ص 265 بنداری نک: کردند. حمله بغداد به یورک طغان ابن و واسط( محمودی)شحنه.149 ص 112.111. ج 11 اثیر ابن ص 150 حسینی همان بنداری 18. ص 123. ج 11 اثیر ابن 19.

ایران تاریخ / 48 20 میدهد. سپاهرا تجهیز همراه به قوش آلپ و طرنطای و دبیس بن علی چون امراء از دیگری گروه مشابه اقدامی در 544 )رجب زده اردو بغداد فرسخی سه در ترکمن سپاه بسیاری تعداد و محمود سلطان بن ملکشاه شروع و نکرده اعتنایی آنها به خلیفه ولی شدند. ملکشاه نام به خطبه خواهان المقتفی از و ق( ه. بود. خلیفه بود موفقتر همه از که آنکسی حوادث اینگونه در 21 نمود. سالح و سپاه جمعآوری به تعیین و قاضی و مدرس و وزیر انتخاب حق چون امتیازاتی خود برای اتفاقات این طی خلیفه زیرا 22 گرفت. را دولتی مأموران علت به ماوراءالنهر در او مداخالت و شرق در غزنویان و شاه بهرام با مقابله به سنجر اشتغال میشد محسوب سنجر پدرزن و متحد که قراخانیان غربی حکمران خان ارسالن بین اختالفات بروز 23 افغانستان)امروزی( غوریان و شاه خوارزم آتسز استقاللطلبیهای و قراخانیان شرقی حکمران با ولی گردید. خالفت و غرب به سنجر کمتوجهی باعث که بودند نظامی و سیاسی حوادث ازجمله سنجر شکست گذاشت تأثیر خالفت نهاد با بزرگ سالجقه سلطنت روابط بر بیشتر همه از آنچه شکست این از نمیبایست عباسی خلفای سیاسی لحاظ به 24 بود. 536 ق. سال به قطوان نبرد در این و بوده خالفت سیاسی قدرت احیای پی در المقتفی ایام این در زیرا باشند. بوده ناراضی چندان سنجر شکست وقایع با ارتباط در که اظهاراتی در جوزی بن سبط میشد. تمام او نفع به شکست ویرانی و خرابی و گرفت انتقام المسترشد خلیفه( برای)خون»خداوند مینویسد: دارد قراختائیان از این از نیز بغداد در خلیفه اطراف محافل که گرفت نتیجه میتوان امر این از 25» کرد. او نصیب را شدن آشکار موجب قطوان شکست دیگر سوی از بودند. خشنود سنجر برای پیشآمده مشکالت گذاشت سقوط سراشیبی به رو بهسرعت نیز دولت این بنابراین گردید. بزرگ سلجوقیان ضعف ص 133. ج 10 جوزی ابن 20. همان. حسینی 21. ص 131 ج 9 اثیر ابن 22. التواریخ جامع همدانی اهلل فضل الدین رشید ص 169 راوندی ص 36 ج 9 اثیر ابن 336 337. و 314 ص 318. بنداری 23.. ص 57-63 1386( مکتوب میراث انتشارات روشن)تهران: محمد تحقیق به سلجوق آل تاریخ ابراهیم بن محمد حامد ابو تالیف سلجوقنامه ذیل همراه به سلجوقنامه نیشابوری ظهیرالدین 276 ص 288. بنداری 24..153 ص حسینی 172 ص 174. راوندی 45 ص 46. 1332( خاور کالله افشار)تهران: حمیدالملک اسماعیلخان میرزا اهتمام به دنیای انتشارات ج 2 )تهران: قزوینی محمد تحقیق به جهانگشای تاریخ جوینی محمد بن ملک عطا 54 ص 57. ج 11 اثیر ابن 152 82 84. و ص 5 1385( کتاب ص 180. ج 12 جوزی بن سبط 25.

روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی / 49 و نهتنها سالجقه عراق و خالفت از این موقعیت استفاده کردند بلکه تجزیهطلبان داخلی مانند خوارزمشاهیان و غوریان نیز بهسرعت فعالیتهای خود را در جهت استقاللطلبی آغاز نمودند. اولین اقدام از سوی خلیفه المقتفی صورت گرفت. او خطبه خواندن به نام»سلطان االعظم سنجر«را قطع کرد. 26 از سوی دیگر مسعود نیز خود را سلطان االعظم و خاقان نامید. همین امر باعث دخالت سنجر در حکومت سالجقه غربی میگردد. درنهایت دو سلطان در ری باهم صلح کردند. 27 از سوی دیگر آتسز در بین تجزیهطلبان از همه زودتر به حرکت درآمد. سنجر تا اواخر دوران سلطنت خویش چندین بار مجبور به جنگ با آتسز خوارزمشاه شده و این جنگهای داخلی فرصت مداخله و رسیدگی به امور خالفت را از وی گرفت. البته بهجز آشکار شدن ضعف سنجر در نبرد قطوان و تمایالت استقاللطلبانه آتسز شبانکارهای علت دیگری را هم در خروج و شورش او بر سنجر مؤثر میداند. او در همین ارتباط مینویسد:»خلفای بغداد بهحکم آنکه از سالطین سلجوقی جفاها میدیدند نامهها بنبشتند به آتسز به اغوا و تحریص طلب ملک.«28 البته راوندی نیز بدون اشاره مستقیم به نام امراء و اتابکانی که توسط خلفای وقت علیه سالطین سلجوقی تحریک میشدند مینویسد:»و این جنس که در این حال نواب دارالخالفه پیشگرفتهاند که امرای اطراف را رشوهها میدهند و تشویق ممالک میجویند تا امن و والیت ایشان و اظهار حکم بر دیگران 29 باشد....» سلطان مسعود در اول رجب 547 ق. و در سن چهلوپنجسالگی فوت نمود. 30 اغلب منابع مرگ سلطان مسعود را پایان دوران طالیی و اقتدار سالجقه و آغاز اضمحالل و مرگ این سلسله ذکر کردهاند. 31 ابن اثیر میگوید:»با او سعادت دودمان سلجوقی فرو مرد پس از او دیگر رایتی برای 26. ابن اثیر ج 11 ص 85. 27. بنداری ص 267 ابن قالنسی ص 302.301. 28. محمد شبانکارهای مجمع االنساب تصحیح میر هاشم محدث ج 2 )تهران: انتشارات امیر کبیر 1363( ص 135. 29. راوندی ص 334. 30. بنداری ص 271 )اشاره دارد در جمادی الثانی 547 ق. فوت کرده است( ابن جوزی ج 10 ص 147 ابن اثیر ج 11 ص 148 ابن اثیر اتابکیه ص 105 ابن العبری مختصرالدول ص 361 سبط بن جوزی ج 12 ص 212 رشید الدین فضل اهلل همدانی ص 92 حمد اهلل مستوفی قزوینی تاریخ گزیده چ 3 به تصحیح عبدالحسین نوایی)تهران:انتشارا ت امیر کبیر 1364( ص 362 اسماعیل بن عمر ابن کثیر البدایه و النهایه و معه نهایه البدایه و النهایه فى الفتن و المالحم ج 12 )مصر: 1351 ق. 1932( ص 229 بدر العینی ج 2 ص 449 ابن خلدون ج 5 ص 202 او تاریخ 11 جمادی االخر 547 ق. را ذکر می کند. 31. ابن اثیر ج 11 ص 142 ابو العباس شمس الدین ابن خلکان وفات االعیان و انباء ابناء الزمان ج 5 )بیروت: 1978 م. ( ص 202 ابوالفداء ج 2 ص 22.

/ 50 تاریخ ایران آنها نماند که بدان امید بندند یا پیرامونش گرد آیند.«32 و مقریزی نیز مینویسد که با مرگ سلطان 33 مسعود»سعادت خانه سالجقه نیز بمرد.«پس از مرگ سلطان مسعود با توجه به اینکه سلطان مسعود فرزند ذکوری نداشت 34 در منازعه قدرتی که بین برادرش سلیمان پسران برادرش محمود یعنی ملکشاه و محمد و برادرزاده دیگرش 35 یعنی ارسالن بن طغرل روی داد سلطنت به محمد)محرم 548 ه. ق- ذیالحجه 554 ه. ق(رسید. اشتغال شاهزادگان سلجوقی به جنگهای موجود بر سر تاجوتخت باعث گردید که همای سعادت بر سر مقتفی فرود آمده و در اغلب جنگهایش علیه سالجقه پیروزی با وی باشد. بدینصورت منازعهای که در بغداد بر سر پایان دادن به سلطه سلجوقیان از دوران المسترشد شروعشده و در دوران الراشد باهلل ادامه یافته بود با پیروزی المقتفی به نقطه اوج و پایان خودش رسید. به قول ابن طقطقی:»در خالفت وی جنگ و ستیزه خانگی میان او و سلطان ایران بروز کرد که در آن 36 پیروزی با وی بود.» او نخستین خلیفه عباسی است که در استقرار مجدد قدرت سیاسی نظامی خالفت گامهای مو ثری برداشت. مرگ سلطان مسعود سبب شده بود دربار خالفت آستانه خود را از تحمیالت و فشارهای عوامل سلجوقی آزاد سازد. پس از مرگ سلطان مسعود خلیفه در بغداد هرگونه اقدامی برای تقویت استحکامات آن انجام داده بود. خلیفهای که در دوران حیات سلطان مسعود»خالفت او رواجى نداشت و او را بر امالك موروث بيش دست تصرف نبود«37 بهیکباره پس از وفات سلطان مسعود و رانده شدن مسعود باللی از بغداد: فرمان به نگهداشتن ذخيرهها و افراد صادر كرد. به كار صنع تگران و اسلح هسازان پش تگرم بود. سن گهاى منجنيق در بغداد كمياب بود. خليفه فرمان داد كه هزاران سنگ منجنيق در كشت ىها آماده كنند. نيز دستور 38 داد كه كشت ىهاى جنگى بسازند. اين كشت ىها در دجله همچون كوههاى متحرك م ىگرديدند. 32. ابن اثیر ج 11 ص 105. 33. تقی الدین احمد بن علی مقریزی کتاب السلوک لمعرفه الدول الملوک ج 1 نشر و تحقیق مصطفی زیاده)قاهره: 1956 ( ص 38. 34. حسینی ص 155. 35. بنداری ص 273 نیشابوری ص 67 راوندی ص 255. 36. محمد بن طباطبا ابن طقطقی تاریخ فخرى در آداب ملکدارى و دولتهاى اسالمى مترجم محمد وحید گلپایگانى )تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى 1367( ص 276. 37. قزوینی تاریخ گزیده ص 361. 38. بنداری ص 296.

روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی / 51 خلیفه پس از دریافت خبر مرگ سلطان مسعود بهسرعت با همدستی وزیرش عون الدین بن هبیره کار را بر مسعود باللی خادم سلطان و والی بغداد سخت گرفت و به دنبال آن مسعود باللی که روابط مناسبی با المقتفی نداشت به اقطاع خود در تکریت رفت. به همین دلیل خلیفه المقتفی ضمن دستور ضبط منازل کارکنان سلطان و شحنه به سربازان خود فرمان غارت این منازل را نیز داد 39 و اموال و داراییهای او و کلیه یاران سلطان را در بغداد مصادره کردند. 40 با قتل ساالرگرد امیر حله توسط مسعود باللی خلیفه سپاهی را به همراه وزیرش عونالدین به این منطقه اعزام داشت و حله را نیز متصرف شد. 41 پس از چندی خلیفه خودش در رأس اردویی موفق به تسلط بر واسط و کوفه گردید. )ذیالقعده 547 ق. ) 42 خلیفه مدتی بعد برای به دست آوردن حاکمیت تکریت که اقطاع مسعود باللی بود چند بار آنجا را تحت محاصره گرفت و درنهایت در دوران سلطان محمد 43 به تصرف قوای خلیفه درآمد. )549 ق( بدین ترتیب خلیفه المقتفی با تسلط بر کوفه و حله و بصره توانست نفوذ خالفت را بر سراسر نواحی جنوبی و مرکزی گسترش دهد و این گسترش نفوذ خالفت از اوایل سده چهارم قمری/ دهم میالدی بدین سو سابقه نداشته است. بنداری در خصوص حاکمیت خلیفه بر بغداد و مناطق آن میگوید که: عراق تماما در تملك خليفه درآمد و حدود آن ازیکطرف از كوفه تا حلوان و از طرف ديگر از تكريت تا عبادان شد. شهر واسط و توابع آن و شهر بصره و رودخانههايش و قلعهها و شهرهاى آنجا شهر حله و كوفه و نهر ملك و نهر عيسى و دجيل و رازان را بهعالوه راه خراسان تا نزديكى حلوان 44 را خليفه تماما به طريق اقطاع به اشخاص داد. درواقع المقتفی در ادامه روند افزایش اقتدار نهاد خالفت اقطاعات وزیر سلطان و صاحبمنصبان سلجوقی در منطقه عراق را به وزیر خود واگذار کرده بود. 45 وی دیواری را که المسترشد و وزیرش ابونصر احمد بن نظام الملک در سال 517 ق. پیرامون بغداد برآورده بودند مستحکم کرد و نیز 39. همان ص 281: بنداری اشاره دارد که مسعود باللی پس از مرگ سلطان مسعود به حله رفته بود. ابن اثیر ج 11 ص 143 ابن االزراق ص 93. 40. در باب بزرگ نمایی معدوم کردن شراب های منزل مسعود خادم و مصادره اموال وی نک: ابن اثیر همان. 41. ابن اثیر همان حسینی ص 159 )حسینی با ذکر ساالرگرد به صورت)ساالرجور( وقایع را به گونه ای دیگر ذکر می کند(. 42. بنداری ص 281 ابن اثیر ج 11 ص 143 ابن االزراق ص 94-93. 43. ابن اثیر ج 11 ص 168 ابن اثیر ج 20 ص 277-276. 44. بنداری ص 282-281. 45. بنداری ص 282.

ایران تاریخ / 52 خیلیهغالمان نام به ارمنی و رومی غالمان از خصوصی سپاهی مقتفی 46 بکند. شهر گرد خندقی از خلیفه اقدامات این تمام در 47 ورزید. امتناع خود قشون در ترک غالمان واردکردن از و داد تشکیل در وی پیروزی از بعد و بود برخوردار هبیره بن یحیی عونالدین دانشمندش وزیر توانایی و کاردانی 48 کرد. اعطا او به الجیوش(را ملک و العراق لقب)سلطان خلیفه طغرل بن ارسالن بر 549 ق. سال در و داشت عهده بر نیز را مقتفی خلیفه جانشین و پسر مستنجد) 555-565 ق.( وزارت هبیره ابن دفاع سلجوقی سالطین برابر در خالفت سیاسی موقعیت و حقوق از بهشدت وزارتش مدت تمام انجامیده خالفت بنیه تقویت به 50 عراق اراضی مجدد تقویم و عونالدین مالی سیاست 49 میکرد. شوال 547 ق. )رجب سلجوقی ملکشاه سلطان که گرفت هنگامیشدت خلیفه تحرکات این بود. که دیگری عامل گردید. حذف سیاست صحنه از بهسرعت و میبرد سر به ضعف حالت (در 547 ق. محرم در غزها از سنجر شکست داشت دنبال به را خالفت اقتدار سالجقه تضعیف در اساسی نقش اسارت و اوغوزها از سنجر شکست نتایج از یکی بود. 551 ق. سال رمضان تا وی اسارت و 548 ق. سنجر پسازآنکه که میگوید جوینی نداشت. عراق در ابهتی و وجهه دیگر سنجر که بود این وی وی اسارتش اواخر در که میرود احتمال میداشتند. نگه آهنین قفس در را وی کرد فرار به اقدام طبس گفته به و 51 باشند اودادنده به نیز دیگری محرومیتهای و گرسنهاشداشته کرده تحقیر را باعث امر این 52 بود. شده ضربالمثل زبونی و بیچارگی به سنجر نام بغداد اهل میان در جوزی بن به محمد سلطان حادثه این وقوع اثر در میگردید. بزرگ«عنوان»سالجقه بیشتر چه هر تضعیف و داشتند روابط عراق سالجقه با فقط خلفا ازاینپس و شد تبدیل سلجوقیان واقعی حکمران تنها نداشت. عهده بر نقشی هیچ دراینارتباط سنجر رفتار و اعمال ق.( 551 )رمضان 53 غزها اسارت از سنجر سلطان رهایی از پس باوجوداینکه ص 223. طقطقی ابن ص 233 ج 10 جوزی ابن همان بنداری 46. 256. و 161 ص 162. ج 11 اثیر ابن ص 282 بنداری 47. ص 135. ج 11 اثیر ابن 48. ایران و اسالم بزرگ تاریخ کامل: تاریخ اثیر ابن الحسن ابی عزالدین ص 196 ج 11 اثیر ابن 419 ص 424. طقطقی ابن 49. ص 280. 1368( علمی انتشارات حالت)تهران: ابوالقاسم و حایری هاشمی علی ترجمه چ 2 ج 20 سلجوقیان آمدن از ایران تاریخ آورنده( بویل)گرد جی در ق(«614 )390. ایران دودمانی و سیاسی»تاریخ باسورث ادموند. 50. 166. ص 1379( کبیر امیر )تهران: انوشه حسن ترجمه کمبریج دانشگاه پژوهش چ 3 ج 5 ایلخانان دولت فروپاشی تا ص 12. ج 2 جوینی 51. ص 227. ج 12 جوزی بن سبط 52. ص 308. ج 20 اثیر ابن نک: شد. مرو وارد 551 ق. رمضان در سنجر سلطان 53.

روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی / 53 غزها در خراسان تحت نظارت درآمده و محدود شده بود 54 ولی باوجوداین سلطان سنجر نتوانست آن شکوه و عظمت سابق را برای سلجوقیان بازگرداند و با مرگ او امپراتوری سلجوقیان بزرگ پایان 55 یافت و به قول آقاجانوف»دولت شرقی سلجوقی درنهایت دیگر خیالی بیش نبود.«با مرگ سلطان سنجر در 14 ربیعاالول 552 ق. خواندن خطبه به نام سالطین سلجوقی در بغداد قطع شد و پسازآن المقتفی برای توقف خواندن خطبه به نام سلجوقیان در دیگر مناطق عراق عرب پیغامهایی را به امراء الجزیره و شام فرستاد. با مرگ مسعود در 547 ق. و سلطان سنجر در 56 552 ق. اقتدار و حاکمیت سلجوقیان در عراق عرب و خراسان پایان یافته بود. روابط اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی در آستانه شروع روابط اتابکان آذربایجان با خالفت عباسی و در دوران کوتاه سلطنت سلیمان شاه خلیفه المقتفی وفات نمود 57 و پسرش به نام المستنجد باهلل خلیفه جدید شد. 58 سن او در هنگام بیعت با وی 45 سالی میشد و مدتها ولیعهد پدرش بود و به سال 555 ق. به خالفت رسید. 59 از سوی دیگر با وفات سلیمان شاه در ربیعاالول 556 ق. دوران استقالل حاکمیت سالجقه عراق نیز به اتمام رسید و از این تاریخ دولت سالجقه غربی در تحت نظارت اتابکان آذربایجان به حیات خویش ادامه دادند. از این تاریخ تغییر بزرگی در روابط سلطنت و خالفت روی داد و آن اینکه از این به بعد اتابکان آذربایجان جایگزین سالطین سلجوقی در روابط با خلفای عباسی شدند. پس از مرگ سلطان مسعود در 547 ق. خلیفه عباسی المقتفی که از تباهیهای امیران سلطانی 54. ابن اثیر شرحی در باب وضعیت غزها در خراسان می آورد که داللت بر تضعیف موقعیت آنان در این هنگام دارد. نک: ابن اثیر ج 20 ص 309-307. 55. Sergey Ağacanov, Selçuklular, Çev: Ekbər N. Nəcəf və Ahmət R.Annabərdiyəv (Istanbul: ötüken,2006), s. 323. 56. ابن خلکان ج 2 ص 428. 57. در مورد مرگ او در بعضی منابع نوشته شده است که در سال 555 ق. به علت بیماری تراکی )نک: ابن اثیر ج 11 ص 268 شمس الدین ابو عبداهلل ذهبی ت هذیب سیر األعالم النبالء ج 20 خالصه شده توسط احمد فایز الحمصی و تحت نظر شعیب األرنؤوط)ناشر: مؤسسة الرسالة ۱۴۱۲ ق. / ۱۹۹۱ م. ( ص 412 ابن کثیر ج 12 ص 241. ) و در برخی منابع نوع بیماری ورم گلو و یا تنها بیماری خلیفه قید شده است. ( نک: ابن طقطقی ص 277. ) او هنگام مرگ 66 سال داشت. نمازش را پسرش مستنجد خواند و در خآنهای دفن شد. سپس به رصافه منتقل گردید. مدت خالفت او کمی بیش از 25 سال بود. نک: ابن عمرانی ص 225 حسین بن محمد دیاربکری تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس ج 2 )قاهره: 1283 ق( ص 405 قزوینی تاریخ گزیده ص 362 فصیح خوافی ج 2 ص 715. 58. بنداری ص 350 ابن اثیر ج 11 ص 269. 268 ابن اثیر اتابکیه ص 114 فصیح خوافی ج 2 ص. 715 59. ابن کثیر ج 12 ص 241.

/ 54 تاریخ ایران در بغداد همچون مسعود باللی در ترس و وحشت بود 60 امرای اقطاعی سالجقه را از این منطقه بیرون راند. 61 به همین دلیل نیز این امراء و در رأس آنها مسعود باللی و آلپ قوش به دلیل عدم تمایل سلطان محمد در حمله به عراق تصمیم گرفتند که خودشان بدون مشارکت سلطان محمد به جنگ با خلیفه بروند. ولی برای کسب مشروعیت این جنگ از سلطان محمد اجازه خواستند که یکی از دو شاهزاده موجود در قلعه تکریت)ملکشاه یا ارسالن شاه( را در رأس اردوی خود قرار دهند. سلطان محمد اجازه داد که ارسالن شاه در رأس این اردو قرار بگیرد. به همین دلیل مسعود باللی که تکریت را در کنترل خود داشت ارسالن شاه را در رأس اردوی جنگی علیه خلیفه قرارداد. 62 این اولین برخورد ارسالن شاه علیه خالفت بود و یا به عبارتی اولین رویارویی خالفت و سلطنت در دوران ارسالن شاه بهحساب میآمد. درنهایت ارسالن شاه پس از شکست این اردوی امراء در نبرد بیگمزا)بجمزا( 63 موفق به فرار به لحف و از آنجا به نزد اتابک و پدرخوانده خود ایلدنیز شد. شمسالدین ایلدنیز که خاستگاه غالمی داشت در دوران سلطنت سلطان محمود توسط وزیر ابوحامد علی بن احمد سمیرمی از تجار برده خریداریشده بود. 64 پس از قتل وزیر توسط اسماعیلیان در 516 ق. اموالش توسط سلطان مصادره شد و بدین ترتیب ایلدنیز به خدمت سلطان محمود درآمد. 65 او باکفایت و مهارت خود بهسرعت در مطبخ سلطانی مقام)خوانساالر( یافت 66 و تا زمان مرگ سلطان محمود در همین مقام بود. پس از قدرتیابی طغرل دوم او توسط سلطان به مقام امیری رسید و سپس سمت اتابکی فرزند خردسال طغرل یعنی مؤمنه خاتون به ازدواج درآورد 67 و سپس منطقه اران را به اقطاع به ارسالن و درواقع به ایلدنیز سپرد و او نیز بهتدریج بیشتر امرای زمیندار 60. بنداری ص 281 ابن جوزی ج 10 ص 168 ابن اثیر ج 11 ص 181 حسینی ص 158. Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, Cilt: II, hzr. Erdoğan Merçil (İstanbul: Kervan Yay, 1977) s. 87. 61. باسورث»تاریخ سیاسی و دودمانی ایران )390. 614 ق( «ص 166. 62. بنداری ص 283. 282 ابن اثیر ج 11 ص 168 محمد بن عبداهلل بن نظام حسینی یزدی العراضه فی الحکایه السلجوقیه به کوشش مریم شمسی)تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار 1388( ص 135. 134. 63. بنداری ص 285 ابن اثیر ج 11 ص 169. 64. میر محمد بن سید برهانالدین میر خواند روضة الصفا ج 6 )تهران: انتشارات خیام 1339( ص 12-10 خواند میر ج 2 ص 557. 65. ابن جوزی ج 8 ص 309. 308 سبط بن جوزی ج 12 ص 108-107. 66. ابوالعباس احمد علی قلشقندی مآثر االنافه فی معالم الخالفه ج 5 به تحقیق عبد الستار احمد فراج )کویت: التراث العربی سلسله تصدرها وزارت االرشاد و االنباء 1964( ص 471. 67. البته جوزجانی اشاره دارد که این مقام را سلطان سنجر به واگذار کرده است: نک: منهاج السراج جوزجانی طبقات ناصری: تاریخ ایران و اسالم ج 1 تصحیح عبدالحی حبیبی )تهران: انتشارات دنیای کتاب 1363( ص 268.

55 / عباسی خلفای با آذربایجان اتابکان سیاسی روابط منازعه در شمسالدین اتابک نزد به بیک خاص امیر سر ارسال 68 کرد. خود تابع را مناطق این برای اخطاری اعالن نشانۀ شاید 69 ق.( بود) 548 رویداده محمد سلطان امرای بین در که قدرتی میآمده بهحساب دوران آن اتابکان و امراء قدرتمندترین که دارد نیز این از نشان ولی باشد بوده او است. تخت بر همدان در را شاه ارسالن شاه سلیمان حذف از پس 555 ق. ذیالقعده در شمسالدین در تاپار محمد از پس که است سلطانی نخستین او درواقع گرفت. اعظم( عنوان)سلطان او نشاند. 70 مییابد. اعظم اتابک لقب نیز شمسالدین میکند. دریافت را عنوان این امپراتوری غرب امور در ایلدنیز اتابک کرد جلوس همدان در سلجوقیان تخت بر ارسالن سلطان هنگامیکه اقداماتش با بود توانسته او گردید. سلطان 71 ملکمدبر قولی به و شد بالمنازع سلجوقی حکومت ارمغان به ایران غربی مناطق برای را بودند محروم آن از مردم سالها که چیزی آرامش و امنیت شاه ارسالن 72» بياسودند. عاطفت و عدل سايه در رعايا «مدتی برای که شد باعث قولی به و بیاورد سکه خود نام به او که بس همین اتابک قدرت و سلطنت مورد در و بود اتابک اجرائیات مطیع نیز سلطان سلطنت امر بر بزرگ امرای اولیۀ توافق برخالف ولی 73 میخواند. خطبه و میکرد ضرب پسرش دو همراه به هماکنون که ایلدنیز اتابک نمود. بروز آنها بین اختالفات بهزودی ارسالن به خواهان المستنجد خلیفه از بود گرفته دست به را عراق سالجقه نظامی و اداری امور تمامی در سالجقه اداری مرسومات رواج و او نام به خواندن خطبه و شاه ارسالن سلطنت شناختن رسمیت اب داشت سعی یکطرف از ایلدنیز اتابک بدینصورت میشود. مسعود سلطان دوران همچون بغداد در را جدید سلطان اقتدار سابق همچون دیگر سوی از و کند افزون را خود نفوذ و قدرت کار این و نموده رد را ایلدنیز خواست در خلیفهاین ولی بشناساند. مشروع و مطبوع خود حاکمیتی مناطق همچنان جدید خلیفه که است این بیانگر حوادث این 74 راند. بیرون و کرده تحقیر را سالجقه سفیر شناخت از او درواقع نرود. سالجقه حاکمیت سلطه زیر دیگر و داده ادامه را پدر راه که دارد قصد ص 75. نیشابوری 68. ص 210 ج 20 ایران و اسالم بزرگ تاریخ 161 ص 163. ج 11 اثیر ابن 254 ص 262. راوندی 276 277. ص بنداری 69. 212. و. ص 36 ج 3 ابوالفداء 286 ص راوندی ص 214 ج 11 اثیر ابن ص 74 نیشابوری ص 356 بنداری 70. 461. ص گزیده تاریخ قزوینی 71. ص 281. راوندی 72. و 267. 234 و ص 219 ج 11 اثیر ابن 73. ص 273. ج 11 اثیر ابن 74.

ایران تاریخ / 56 و داخلی اختالفات آتش کردن شعلهور قصد نیز او زیرا کرد. خودداری سلطان بهعنوان شاه ارسالن ایناج رهبری به دیگری امرای که نمود توجه میبایست داشت. را تاجوتخت سر بر موجود مبارزات 75 بودند. تاجوتخت مدعی نیز سنقر آق و مدیری و مقتدر بسیار فرد ایلدنیز شمسالدین باوجوداینکه که است قابلتأمل ترتیب بدین میشد. سلطنت علیه شورشی امرای درآوردن اطاعت به صرف او وقت بیشتر ولی میداد نشان که بنشانند سلطنت به را خود سلطه تحت شاهزادگان از یکی که داشتند سعی آنها از هرکدام از گذشته ولی بود. سالجقه دوران در آمده وجود به اتابکی نظام ویژگیهای از یکی خود این دنیوی قدرت تثبیت خواهان که عباسی خلفای اهداف اتابکی نظام مرکز از گریز خصیصههای دلیل همین به بود. مؤثر بسیار سلجوقی قدرت مجدد احیای برای مشکل ایجاد در بودند خود امرای بین تفرقه ایجاد سیاست دیگر بار نداشت قدرت این احیای به میلی هیچ که عباسی خالفت گرفت. پیش در را خویش سلطه تحت سلجوقیان رساندن قدرت به در آنها تحریک و سلجوقی تحریک به شروع هبیره بن یحیی الدین عون وزیرش و المستنجد خلیفه هدف این اجرای پی در توسط آنها مشروعیت که نمودند ایلدنیز و شاه ارسالن علیه سلجوقی خاندانهای و امراء دیگر عصیان به مراغه حاکم آبه ارسالن یافتن جرأت تحریکات این نتیجه اولین بود. نشده تائید خلیفه 556 ق. سال به پسرش و ایلدنیز شکست و جنگ به منجر که بود شاه ارسالن سلطنت تقبل عدم و 76 شد. سفیدرود ناحیه در سلغریان دولت نام به فارس ایالت در مستقر دولت به نامهای ارسال با همزمان هبیره عونالدین نزد در که ملکشاه بن محمود سلطان نام به که نمود تکلیف سلغری مودود بن سنقر اتابک به و محبوس که اصطخر قلعه از را محمود شاهزاده زنگی اتابک دلیل همین به بخواند. خطبه بود او آغاز را دربارش درب بر طبل نوبت پنج زدن و خوانده خطبه او نام به شیراز در و کرده خارج بود ولی نمود. را شاه ارسالن نام به خواندن خطبه درخواست زنگی اتابک از نامهای طی ایلدنیز 77 کرد. به خلیفه را امر این زیرا کند. قبول را او خواسته این نمیتواند که کرد اعالم جواب در زنگی اتابک اعطا او به اقطاع نام به را شاه ارسالن سرزمینهای خلیفه که فهماند او به و بود کرده تکلیف او ابن نمود. کمک درخواست نیز آنها از و فرستاده خبر بغداد به زنگی دیگر سوی از 78 است. کرده ص 273. ج 11 اثیر ابن 75. ص 275. همان 76. ص 276. همان 77. ص 168. ج 5 خلدون ابن 78.

57 / عباسی خلفای با آذربایجان اتابکان سیاسی روابط قوش آق قم حاکم قایماز بن سکمن ری حاکم ایناچ چون امرائی دعوت برای همچنین هبیره سیاسی عرصه در تحرکاتی چنین درنتیجه نگاشت. نامههایی قزوین حاکم ارگون آلپ اردبیل حاکم قراتکین مرغزار در که نبردی در اما گرفت. شکل ارسالن سلطان برابر در ناراضی امرای از اتحادی 79 خوردند. شکست ارسالن سلطان نیروهای و گردبازو و ایلدنیز امیر از داد روی ایلدنیز به نسبت را خود اطاعت وی جانشین و برادر توسط سفیری ارسال و زنگی مرگ با درنهایت 80 بود. گردیده عراق سالجقه سلطنت تابع سلغریان دولت که بود بار اولین این داشت. اعالم بدینصورت بود. نموده را وزیرش و المستنجد اقدامات اینگونه با مقابله در سعی نیز ایلدنیز البته دستور بنابر خوزستان حاکم شمله بغداد در شاه ارسالن نام خواندن از خلیفه ممانعت از پس که سرزمینهای از که نمود درخواست المستنجد خلیفه از و برده هجوم بغداد حدود به شمسالدین و شمسالدین از را اراضی این که داد اطالع خلیفه به او کند. چشمپوشی واسط و بصره مابین خودش برای سرزمینها این انتصاب برای خلیفه از و کرده دریافت اقطاع بهعنوان شاه ارسالن اخراج سرزمینها این از را شمله که شد موفق خلیفه قشون ماه چند از پس البته خواست. فرمان نیز را زنگی قطبالدین توانست موصل به سفیری ارسال با 562 ق. سال در همچنین او 81 کند. تقویت برای که دارد سعی شمسالدین درواقع 82 بنماید. شاه ارسالن نام به خطبه خواندن به دعوت بود موصل اتابک تنها زیرا کند. استفاده سالجقه و زنگیان بین رابطه تحکیم از خود دولت موقعیت میرفت. شمار به عباسی خالفت علیه مسعود سلطان متحد قدرتمند نیروهای از یکی که 562 ق. در خوارزمشاه ارسالن ایل زیادهخواهیهای با مقابله به ایلدنیز شمسالدین اشتغال البته حکمران مودود قطبالدین استقاللطلبیهای و احمدیلی علیه ایلدنیز اتابک لشکرکشی و 83 شرق در حوالی در اسماعیلیان و آذربایجان مرزهای شمال در گرجیان حمالت با مقابله و 84 غرب در موصل ابن ص 135 یزدی 462 ص گزیده تاریخ قزوینی ص 275 ج 11 اثیر ابن ص 286 راوندی 278 ص 279. بنداری 79. به توجه با ولی میکند. ذکر 556 ق. راوندی و 555 ق. را جنگ این تاریخ حسینی ( 173 ص 173. حسینی ص 167 ج 5 خلدون باشد(. تر صحیح راوندی گزارش میبایست پس است داده روی شاه سلیمان مرگ از پس جنگ این اینکه Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, s. 102.103. 179. ص 178. حسینی 276 ص 277. راوندی 80. 296. 297- ص ج 11 اثیر ابن 81. ص 186. حسینی 82. 185. ص 184 - حسینی 83. 186. 187. ص حسینی نزد: در واقعه این تفصیل 84.

ایران تاریخ / 58 حدود در جنگها این میکرد. محدود وی برای را خالفت با روابط به رسیدگی فرصت 85 قزوین اتابکان علیه گرجیها تحریک در خلیفه اینکه احتمال و میگرفت صورت اتابکان ایاالت شمال تضعیفشده سالطین خلیفه هم شاید است. نشده اشاره منابع از هیچیک در باشد داشته نقش و ایلدنیز هدف که دارد وجود نیز احتمال این البته میداد. ترجیح جدید قدرتهای به را سلجوقی از جهاد و غزا بهانه به بتوان که باشد این کفار سرزمین علیه جنگی سفرهای این از شاه ارسالن شود. گرفته سلطنت برای منشوری و دستور خلیفه مناسبی موقعیت وی مناسب سیاستهای و ایلدنیز شمسالدین زمان در آذربایجان اتابکان خالفت که میشویم متوجه ولی بود تیره بغداد با روابط اوقات اغلب در باوجوداینکه و داشته قول به و بگذارد اجرا به را خود تفرقهافکنانه سیاستهای این شمسالدین زمان در بود نتوانسته توابع و بغداد جز ممالك تمامى و گرفت باال»كارش است شمسالدین معاصر منابع از که حسینی 86 نهادند«او فرمان بر سر آن شدند. زودهنگام سیاسی تغییر یک دچار سلطنت و خالفت نهاد که بود حوادث همین پی در المستضئی پسرش و کرد فوت سال 566 ق. به دهساله خالفت دوره یک از پس المستنجد خلیفه زیرا افتاد. اتفاق هم به نزدیک ایلدنیز اتابک و ارسالن سلطان مرگ نیز اینسو در 87 شد. او جانشین فوت 571 ق. ربیعالثانی ماه در خاتون( همسرش)مؤمنه مرگ از پس ماه یک ایلدنیز اتابک شمسالدین مرگ از پس 88 میکند. فوت 571 ق. جمادیالثانی در ایلدنیز وفات از پس ماه یک نیز شاه ارسالن کرد. اینکه پساز نیز پهلوان اتابک گردید. پدر اتابکی مقام جانشین محمد پهلوان پسرش ایلدنیز اتابک سلطنت تخت بر را ارسالن دیگر پسر طغرل و کرد خنثی را ارسالن ارشد فرزند محمد ملک اقدامات است. پابرجا چنان هم سلجوقی حکومت بر ایلدنیزی اتابکان نفوذ که داد نشان 89 برنشاند سلجوقیان آذربایجان اتابکان تسلط و آنها امیران اقتدار افزایش و سلجوقی شاهزادگان داخلی اختالفات همچنان خالفت حکمرانی حوزه که شد باعث خلفا طلبانه توسعه فعالیتهای و سلطنت برنهاد ابن 135 137. ص العراضه یزدی 181 ص 184. حسینی 81 82. ص نیشابوری نک: واقعه این جزئیات شرح برای 85. 363. ص 364. قالنسی Ziya Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri dövləti 1136. 122ci illər (Bakı: Şərq. Qərb, 2007), s. 50. ص 213. حسینی 86. ص 418. ج 20 النبالء األعالم سیر ت هذیب ذهبی عبداهلل ابو الدین شمس 731 ص ج 2 خوافی فصیح 189 ص حسینی 87. Abu l Farac, Gregory, (Bar Hebraeus), Tarih, Cilt: II. s. 413. گزیده تاریخ قزوینی ص 143 ص 361 یزدی بنداری ص 82 نیشابوری 189 ص 190. حسینی 299 ص 300. راوندی 88..462.463 ص ص 15. ج 4 خواند میر ص 462 گزیده تاریخ قزوینی ص 95 حسینی ص 335 راوندی ص 83 نیشابوری 89.

روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی / 59 گسترش یابد. یکی از این مناطق خوزستان بود که یکی از ترکمنان قبیله افشار غز به نام»آی تغدی«یا شمله از حدود سال 550 ق. تا زمان مرگش در سال 570 ق. بر آن فرمان میراند. شمله در سالهای 562 ق. و 569 ق. دوبار کوشید تا به قلمرو خلیفه در عراق دستاندازی کند اما هر دو بار نیروهایی که از بغداد اعزامشده بودند وی را از عراق عقب راندند. او در این حمالت به مساکن ترکمنهای افشار که در این مناطق ساکن بوده و تابع اتابکان آذربایجان بودند هجوم میبرد. جهانپهلوان نیز نیرو میفرستد 90 که موجب دستگیری و مرگ وی در نتیجۀ زخمهای برگرفته از جنگ میشود. جهانپهلوان پس از پایان دادن به غائله محمد به نام طغرل که کودکی بیش نبود تمامی امورات حکومتی را در دست گرفت 91 او پس از ارسال نامههایی به امرای اطراف برای خواندن خطبه به نام طغرل سوم از خلیفه المستنضئی نیز خواست که خطبه را به نام او بخوانند. خلیفه نیز این 92 درخواست او را قبول کرده و حتی به طغرل عنوان رکنالدین و قسیم االمیرالمؤمنین داده بود. روابط سلطنت و خالفت در دوران المستضئی و جهانپهلوان بدون برخورد جدی ادامه داشت تا اینکه المستضئي باهلل در سال 575 ق. فوت نمود و بهجایش الناصرلدین اهلل به خالفت نشست. در مورد مرگ او مینویسند که او روز عید فطر به مرض)جوما( دچار شده و یک ماه در بستر بود تا 93 اینکه در 575 ق. فوت کرد. مدت خالفت او کمی بیش از 9 سال طول کشید. در 22 شوال همان سال به نام ولیعهد الناصر خطبه خوانده شد. نام او ابوالعباس احمد بن مستضئی و سی و چهارمین خلیفه عباسی بود. مادرش کنیز ترکی به نام زمرد ملقب به»ام ولد«94 بود. او به سال 553 ق. به دنیا آمد. قبل از او هیچ خلیفهای بدین مدت خالفت نکرده است. دوران خالفت الناصر لدین اهلل طوالنیترین دوره خالفت خلفای عباسی است. او نزدیک به 48 سال خالفت کرد. شخصیت سیاسی وی که در روابط بین سلطنت سلجوقی و اتابکان آذربایجان با خالفت عباسی بسیار مؤثر بود مورد تحسین بسیاری از منابع هست. وی را مردی باشهامت و دلیر و دوراندیش و هوشیار ذکر میکنند که»فکرتی صائب و خردی استوار و چارهجویی و مکری همراه با زیرکی داشت و هیبتش بس عظیم بود.«95 به قول ابن طقطقی:»از اعیان و برجستگان 90. ابن جوزی ج 10 ص 255 ابن اثیر ج 11 ص 290 سبط بن جوزی ج 8 ص 330. 91. حسینی ص 95 میر خواند همان. 92. ابن خلدون ج 5 ص 179. 93. ابن کثیر ج 12 ص 304 ابن اثیر ج 11 ص 282 ابن خلدون العبر ج 5 ص 528 دیاربکری ج 2 ص 409 فصیح خوافی ج 2 ص 738. 94. ابن اثیر ج 11 ص 270 ذهبی ج 22 ص 192 سیوطی ص 413 ابن کثیر ج 12 ص 305 مقریزی السلوک ص 217. 95. ابن واصل ص 174.

ایران تاریخ / 60 بر کامل احاطه با دوراندیش خلیفه این 96» نداشت. نظیر فهم و دانش در میآمد. شمار به خلفا نماید احیا اسالم جهان در را خالفت قدرت توانست فعال و صحیح سیاستی بهکارگیری و امور توانست و 97 تافت" واليات ساكنان احوال وجنات بر او سياست و مهابت شعله "پرتو قولی به و اهلل الناصرلدین خلیفه دهد. اختصاص خود به را اول مقام زمان آن سیاسی قدرتهای میان در رشد به رو قدرت دیگر یکبار توانست داشت سیاسی امور در که کاردانی و توانایی و تیزبینی با یک بهکارگیری با او بخشد. دوباره جانی مأمون و هارونالرشید منصور زمان همچون را خالفت دیگر و عراق در خبرجویانی بود. گرفته نظر زیر را اسالم جهان قلمرو تمامی قوی اطالعاتی نظام امور کلیات و جزئیات از تا قرارداد 98 امصار«اطراف»در خواندمیر قول به و اسالم مملکت نواحی جملگی رعیت افراد و مناصب»ارباب نوشتهاند: اطالعرسانی شبکه این وسعت وصف در باشد. آگاه باخبر ایشان حال از خود خانه در ناصر میپنداشتند چندانکه میکردند. پرهیز و داشتند بیم وی از اهل با که خواستی خواب جامه در اگر که بودی کس»و مینویسد: دراینباره نخجوانی 99 است.«100» بشنود. او سخن و باشد او سرای در خلیفه ناصر آنکه از ترسیدی گوید سخن خویش الناصر خلیفه گردید. نیز»فتوت«جمعیت وارد سیاسی و دینی انگیزههای به بنا الناصر خلیفه خود خدمت به را منطقهای قدرتهای این خاص درایتی با و اسالمی سالطین از برخی دعوت با 101 میبرد. بهره خود نفع به آنها از آنان قدرت مهار ضمن و درآورده ص 413. طقطقی ابن 96. ص 328. ج 2 میر خواند 97. ص 327. همان 98.. ص 432 طقطقی ابن 99. اهتمام به اقبال عباس تصحیح چ 3 ایشان وزرای و خلفا تواریخ در السلف تجارب نخجوانی صاحبی سنجر بن هندوشاه. 100 1357 (ص 320. طهورى کتابخانه )تهران: سبحانى توفیق دکتر خلدون ابن ولی است نیامده میان به سخنی فتوت به عباسی خلیفه گرایش علتهای از عصر این منابع در اینکه وجود با 101. معتقد بلکه نمیداند خلیفه سیاسی اهداف از ناشی را آن میکند ذکر خالفت انحطاط عامل را الناصر خلیفه گرایی فتوت که آنجا از استفاده به معتقد تشنر پروفسور مقابل در (. ص 429 ج 5 خلدون )ابن است بوده لعب و لهو بیشتر فتوت به توجه از او هدف که است مینویسد: و است خویش مخالف های گروه علیه جمعیت این از الناصر سیاسی است بوده خالفت دستگاه دینی سلطه به بخشیدن نظام نوعی او اصلی هدف.. الناصر. سیاسی ساله( های) 45 فعالیت به توجه با " است. بوده سپاهیان عده کمبود خاطر به اسالم عالم امرای میان در آن نشر و الناصر وسیله به فتوت دادن تمرکز میآید بر چنانکه زیرا برای نیاز هنگام به بتواند تا آورد وجود به همگرای سرکردگان از حزبی فتوت اهل میان در است میخواسته تعبیه این با وی بنابراین " باشد. داشته خویش فراچنگ را آنها خود خواستههای تنفیذ ص 636. 1347( )تیر 55 شماره بختیاری مظفر ترجمه وحید مجله فتوت«آئین و عباسی»خلیفه تشنر فرانتز نک: جهاد داشتن برپا برای را ناصر اقدام این او ولی است بوده سیاسی هدفی فتوت تنظیم از خلیفه هدف که است معتقد نیز فتیک بول 1362 (ص 137. دانشگاهی نشر زاده)تهران: عالم هادی ترجمه فتوت و اصناف صباح سعید ابراهیم نک: میداند. صلیبیان با جنگ و

روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با خلفای عباسی / 61 آنچه از بررسی کلی خالفت الناصر لدین اهلل به دست میآید چنین مینماید که برقراری اتحاد و یکپارچگی و از میان بردن پراکندگی قدرت در قلمرو اسالمی یکی از برنامهها و اهداف اصلی خلیفه بوده است. زیرا شام از سوی سپاهیان عیسوی اندلس از سوی اروپاییان افریقای شمالی از سوی بنیالمؤمن که دعوی خالفت داشتند و عراق نیز از سوی امرای سلجوقی و خوارزمشاهی مورد تهدید بود. از سوی دیگر باوجود تالشهای بسیار خلفا نهاد خالفت دیگر نمیتوانست همچون قبل به یک اردوی نظامی قوی مجهز گردد. زیرا در جغرافیای سیاسی خالفت عباسی حکومتها و دولتهای بسیاری شکلگرفته بودند که کامال مستقل از آن عمل میکردند و از قوای خود برای تحکیم پایههای حکومت خویش بهره میبردند و تنها وابستگی ظاهری آنها به خالفت قبول ریاست معنوی خلیفه از سوی آنها بود. بنابراین میتوان هدف الناصر از عنایت به فتوت را تجدید حیات امت اسالم در داخل و خارج قلمرو خالفت دانست. زیرا او قصد داشت که بغداد را مرکز سیاسی جهان گرداند. 102 دلیل دیگر اینکه خلیفه با ارسال هدایا و خالیع و شلوار فتوت برای بسیاری از امرای منطقهای بیعت این فرمانروایان و کارگزاران حکومتی را بار دیگر با خویش قوت داده تا به قول نخجوانی»بدینوسیله 103 شرق و غرب عالم اسالم را به زیر سلطه خود درآورد.«بنابراین او میتوانست با همراه ساختن نیروهایی چون ایوبیان و غوریان اتابکان فارس و آذربایجان فتوتیان اسماعیلیان نزاری و شیعیان اثنی عشری و کمک گرفتن از برخی نیروهای مذکور ابتدا به تحدید و حذف قدرت سالجقه عراق به رهبری اتابکان آذربایجان و پسازآن درصدد مقابله باقدرت خوارزمشاهیان برآید. بههرحال خلیفه الناصر میدانست که دو نیروی بزرگ آن موقع میبایست برای حفظ موقعیت خود او را به رسمیت بشناسند. این دو نیرو یکی اتابک جهانپهلوان در آذربایجان و دیگری صالحالدین ایوبی در مصر بود. الناصر با ارسال هدایایی برای این دو خواهان خوانده شدن نامش در خطبهها گردید. سفیر ناصر به نزد جهانپهلوان شیخالشیوخ بغداد به نام صدرالدین بود. جهانپهلوان با شنیدن این خبر که الناصر قبل از او برای صالحالدین سفیر فرستاده است ناراحت شده و اجازه خوانده شدن خطبه به نام الناصر را نداد. به همین دلیل صدرالدین نیز سربازان او را 102. مال حسین واعظی کاشفی فتوت نامه سلطانی مقدمه از ج 1 تصحیح و مقدمهء محمد جعفر محجوب )تهران: بنیاد فرهنگ ایران 1348( ص 66. 103. نخجوانی ص 320.

ایران تاریخ / 62 دلیل همین به ساخت. آگاه خلیفه با بیعت عدم علت به اتابک و سلطان نبودن االطاعه واجب از به را ]خلیفه[(»)امام بود: نخواهد ذهن از دور خلیفه به نسبت اتابک از واکنشی و جواب چنین نیز کردارهاست معظمترین و کارها بهترین و آناند حمایت در مجازی شاهان که پیشنمازی و خطبه 104 بگذاشتن.«سلطان بدین جهانداری و داشتن مفوض سالطین با پادشاهی و بودن میباید مشغول بیانگر نکتهای چنین اظهار است بوده سوم طغرل همعصر خود راوندی اینکه به توجه با البته به خلیفه بااینحال هست. نیز خالفت و سلطنت جایگاه به نسبت زمان آن اداری و سیاسی دیدگاه درنهایت گردید. خطبهها در نامش شدن خوانده خواهان دوباره و داده نصرتالدین لقب جهانپهلوان خلیفه و داد را خلیفه نام به خواندن خطبه اجازه دینار هزار 60 گرفتن بهشرط جهانپهلوان اتابک نزد در نیز سوم طغرل سلطان فرستاد. هدایایی و خلعتها اتابک برای لقب)سلطان( همراه به نیز 105 شد. داده مراجعت فراوان حرمت با خلیفه پذیرفته را آن اطراف اراضی و بغداد بر خالفت استیالی حکومتش طول در جهانپهلوان اتابک اقتدار مرتبه واالترین بهعنوان را خالفت مقام و نکرد دخالت مناطق این امور در بههیچعنوان و بود بود. پذیرفته اسالم جهان دینی صالحالدین حمله ماجرای در خلیفه و جهانپهلوان دخالت دوران این مهم وقایع از دیگر یکی موصل امیر 106 میکند. موصل تصرف به اقدام صالحالدین 578 رجب ماه در بود. موصل به ایوبی بودند. داده انجام مناسبی تدافعی اقدامات تایماز مجاهدالدین او نایب و اول مسعود عزالدین که میکند خواهش خلیفه از و فرستاده بغداد به را شدادی بن بهاءالدین نام به فردی عزالدین میکند. صلح به امر سفیرش بهوسیله خلیفه کند. راضی موصل محاصره از خروج به را صالحالدین شده متصرف را آن قبال که را حلب شهر که میشود صلح به راضی شرط یک به نیز صالحالدین و جهانپهلوان سفرای پسازاین نمیکند. قبول را شرط این عزالدین ولی کنند. واگذار او به بود و خلیفه نام به و میآیند صالحالدین نزد سکمن ابراهیم بن محمد ارمن شاه یعنی اخالط حاکم ندارد. را اینسو به فرات رود از عبور حق او که میشود فهمانده چنان صالحالدین به جهانپهلوان تمامی هم و جهانپهلوان هم نباشد چنین اگر و میباشند منسوب عزالدین به مناطق این زیرا این به عصبانی باحالت نیز صالحالدین نمود. خواهند عزالدین به را الزمه کمکهای مسلمان حکام 105. Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, C. II, s. 123. ص 334. راوندی 104. ص 299. ج 11 اثیر ابن 106.

63 / عباسی خلفای با آذربایجان اتابکان سیاسی روابط محاصره از چون درنهایت ولی رفت. خواهد جهانپهلوان سراغ به آنها پساز که داد اطالع حاکمان 107 نشست. عقب سنجار به نگرفت نتیجهای موصل سرزمینهای استرداد و خالفت سیاسی هویت احیای برای تالش در الناصر اینکه به توجه با دست جنگها اینگونه کردن شعلهور در او خود که دارد وجود احتمال این بود آن ازدسترفته غرب در ایوبیان و شرق در اتابکان یعنی وقت بزرگ قدرت دو تضعیف هدفش احتماال و باشد داشته باشد. بوده خالفت مرکز )ذیالحجه درگذشت. ایلدنیزی پهلوان اتابک نشست تخت بر طغرل سلطان پسازآنکه مدتی حمالت و محمد شاهزاده با مقابله صرف بیشتر پهلوان جهان حکومت کوتاه مدت 108 ق( 581 درواقع نیافت. خالفت امور به رسیدگی برای فرصتی چندان و گردید شاه خوارزم تکش و گرجیان اداره جهانپهلوان و اتابکیان توسط رابطه این میبود خالفت و سالجقه بین رابطهای هم اگر و سن کم»طغرل مینویسد: که کرد اشاره جوزی بن سبط نوشته به میتوان دراینارتباط میشد. اختیار در میکرد حمل خود با را پهلوان لقب که شاه ال ایلدنیز بن محمد را دولتی امور و بود سال»این که دارد اشاره نیز حسینی 109 میکرد.«اداره را امور تمامی و بود نشسته همدان در او داشت. 110 بود.«شده صاحب را سلطنت تاجوتخت او و بود آزاد رقیب( وجود جهانپهلوان)از برای سرزمین عجم خاقان اعظم اتابك م معظ ملك اسالم چون)پادشاه القابی دادن با مورد این در نیز راوندی در را او مقام و موقعیت ایلدکز( بن محمد ابوجعفر المسلمين و االسالم نصرة الد ين و الد نيا شمس 111 میکند. بیان سلجوقی دولت نگاه الناصر او قدرتمند جانشین همچنین و المستضئی خلیفه با خود روابط چنان جهانپهلوان سیاستهای اجرای برای امکانی خالفت روحانی احترام و قدرت رعایت ضمن که میداشت اطاعتهای و تابعیت و خود دینداری دادن نشان برای اتابک باشد. داشته وجود خود مستقل به را فرمانبرداری و تسليم و بندگى پيام و میفرستاد خالفت عزيز سراى به سفیر دائما الزمه نيافته سرزمين اين در فرمانفرمايى و»شاهى : هیچکس که میداشت اظهار چنين و ىبردند م بغداد Abu l Farac, Gregory, (Bar Hebraeus), Tarih, Cilt: II. s. 429. 299. ص 306 - ج 11 اثیر ابن 107. ص 85. نیشابوری 108. ص 330. ج 12 جوزی بن سبط 109. ص 192. حسینی 110. ص 331. راوندی 111.

ایران تاریخ / 64 او ترتیب بدین 112 شريف.«اوامر بدان تسليم و عزيز سراى آن از فرمانبرداری بركت به مگر است نشان را خالفت دستگاه برتریت و خالفت به نسبت منطقه در خود حاکمیت تمامی و دولت اطاعت را پادشاهی و دانسته پیشنمازی را خلیفه وظیفه او داشت اشاره راوندی که همانطوری و میداد فاخر خلعتهای او برای دائما خلیفه دو هر پیداست منابع از چنانکه میدارد. اعالن سالطین حق نآ با رابطهاش هیچوقت که بغداد از عمرش تمامی در جهانپهلوان میفرستادند. خیر دعاهای و 113 میگرفت. خیر دعای بود نشده قطع برای بغداد از او اصرار عدم درنتیجه شاید خالفت گذشت و دقت این که گفت چنین میتوان بغداد با خویش دولت روابط اهمیت به چنان جهانپهلوان باشد. بوده سوم طغرل نام به خطبه خواندن عمویشان از اطاعت به توصیه ضمن و احضار را خود فرزندان همه مرگش هنگام به که میداد اهمیت آن از كه مبادا مبادا آمد پيش»هرچه كه: میکند وصیت سوم طغرل و ارسالن قزل مظفرالدین تكيه بدان ىها سخت در كه بيابيد ركنى را امیرالمؤمنین كه است زود كه سرپيچيد شريف اوامر پيامبرانه 114 بريد.«پناه بدان شديد دشمنى بدخواه گرفتار گر كه پناهجایی و دژى و كنيد اتابکی مقام به دستیابی برای ایلدنیز دوم پسر ارسالن قزل یکسو از جهانپهلوان فوت از پس بود. خویش استقالل و اتابکان سلطه از خروج خواهان نیز طغرل خود دیگر سوی از و میکرد تالش حاکم دختر و جهانپهلوان همسر خاتون ایناچ فرزندان از عمر امیران و ایناچ قتلغ چون دیگر امرایی در سیاسی مبارزات شکل جهانپهلوان و ایلدنیز دوران در حقیقت در بودند. مقام این مدعی نیز ری تصاحب برای سلجوقی شاهزادگان بین مبارزات که ترتیب بدین بود. تغییریافته عراق سالجقه دولت بهعنوان)اتابک دستیابی زیرا بود. کرده تغییر امراء و اتابکان بین مبارزه به بار این تحت و تاج خلفای همچنین است. بوده سلجوقی دولت اختیارات گرفتن دست در معنای به حقیقت در اعظم( داشتند. چشم غربی سالجقه سرزمینهای به بودند یافته قدرت تازه که نیز خوارزمشاهیان و عباسی بود. تقسیمشده پهلوان اتابک مملوکان بین در قبال عراق سالجقه سرزمینهای این از گذشته گستردهای اختیارات آنها به جهانپهلوان که میگویند سخن مملوکی هزار 70-60 وجود از منابع هب اختالفهای و قدرتیابی بر عالوه بهعبارتدیگر 115 میشد. گفته اینها)پهلوانیه( به بود. داده 192. ص حسینی 112. همان. 113. 193. ص همان 114. مقاله: به شود رجوع ممالیک این مورد در 115. Defremery, M. Recherches Sur Quatre Princes d Hamadan,, Journal Asiatique, No. IX, Ser. IV, Paris: 1847, pp. 140-177.